Płodozmian Warzyw: Sekret Zdrowych Plonów i Żyznej Gleby [Plan Krok po Kroku]

20

Masz już warzywnik? Super! Ale czy dbasz o to, co gdzie rośnie?

No dobrze, masz już swój kawałek ogródka, posadziłeś pierwsze warzywa, może nawet zebrałeś już chrupiącą rzodkiewkę czy sałatę. Brawo Ty! Ale zauważyłeś może, że pomidory w tym samym miejscu co rok łapią zarazę? Albo że kapusta marnieje, mimo że o nią dbasz? Zastanawiasz się, o co chodzi? Spokojnie, to częsty problem, ale jest na to sprytny sposób, który znają najlepsi ogrodnicy!

Mowa o płodozmianie warzyw. Co to takiego? Mówiąc najprościej, to mądre planowanie, co po czym sadzić na grządkach w kolejnych latach. To nie żadna czarna magia, tylko logiczne działanie, które sprawi, że Twój warzywnik będzie zdrowszy, a Ty będziesz zbierać więcej pysznych warzyw, mniej się przy tym martwiąc chorobami czy szkodnikami. Płodozmian dba też o Twoją ziemię – a żyzna gleba to przecież podstawa sukcesu!

Jeśli założyłeś już ogródek (albo dopiero planujesz – świetnie trafiłeś!), to wiedza o płodozmianie jest jak kolejny poziom wtajemniczenia. To ważny element mądrego ogrodnictwa.

W tym poradniku pokażemy Ci krok po kroku, o co w tym wszystkim chodzi, jakie są proste zasady i jak ułożyć własny plan rotacji warzyw, nawet jeśli masz tylko kilka skrzynek na balkonie. Czas poznać sekret zdrowych warzyw i szczęśliwej gleby!

Po co ten cały płodozmian? Konkretne korzyści dla Twojego ogrodu

„Ale czy naprawdę muszę tak kombinować?” – pewnie myślisz. Odpowiadamy: warto! To nie jest sztuka dla sztuki. Płodozmian to jak dbanie o zdrową dietę dla Twojego ogrodu. Zobacz, co konkretnie zyskujesz, stosując tę metodę:

Zdrowsza i żyźniejsza ziemia: To jest klucz!

Pomyśl, że każda roślina ma inne „ulubione dania” (składniki pokarmowe) i inaczej „pracuje” korzeniami.

• Korzenie robią robotę: Jedne warzywa (marchew, pietruszka) sięgają głęboko, rozluźniając glebę, inne (sałata, cebula) działają płycej. Dzięki zmianom, ziemia jest lepiej „przerobiona” na różnych poziomach. Lepsza struktura to lepszy dostęp powietrza i wody dla korzeni.
• Koniec z „wyjadaniem” jednego składnika: Jakbyś jadł codziennie tylko ziemniaki, szybko zabrakłoby Ci innych witamin, prawda? Podobnie jest z glebą. Sadzenie ciągle tego samego warzywa w jednym miejscu wysysa z ziemi konkretne składniki. Płodozmian sprawia, że rośliny korzystają z zasobów bardziej równomiernie.
• Naturalny „dopalacz” dla gleby: Są rośliny-bohaterowie! Rośliny motylkowe (groch, fasola, bób) potrafią pobierać azot z powietrza i zostawiać go w ziemi dla następnych roślin. To jak darmowy nawóz! Dlatego często sadzi się je pod koniec „zmiany”.

Mniej chorób i szkodników – bez oprysków!

Masz dość walki z zarazą na pomidorach albo robakami w kapuście? Płodozmian to Twój sprzymierzeniec!

• Głodne szkodniki i zarodniki: Wiele chorób warzyw i szkodników specjalizuje się w atakowaniu konkretnych rodzin roślin (np. kapustnych, psiankowatych). Ich zarodniki czy larwy zimują w ziemi. Jeśli w kolejnym roku posadzisz tam coś innego, czego nie lubią, po prostu nie będą miały co jeść i ich liczba spadnie. To świetny, naturalny sposób na zapobieganie chorobom warzyw!

Lepsze wykorzystanie „jedzenia” z gleby

Skoro rośliny mają różne apetyty, to mądrze jest sadzić te mniej wymagające po tych „żarłocznych”. Dzięki temu wykorzystasz składniki pokarmowe w glebie do maksimum, nic się nie zmarnuje!

Mniej pielenia

Niektóre warzywa (np. dynia, ziemniaki) rosną tak bujnie, że swoimi liśćmi zakrywają ziemię i utrudniają wzrost chwastom. Włączając je do rotacji, możesz sobie trochę ułatwić walkę z niechcianymi zielskami.

Widzisz? Płodozmian to naprawdę sprytne rozwiązanie. Trochę planowania na początku, a potem zdrowszy ogród i mniej problemów. Czas poznać proste zasady tej gry!

Proste Zasady Płodozmianu – Jak się w tym nie pogubić?

Ok, wiemy już, że warto. Ale jak to zrobić, żeby miało ręce i nogi? Spokojnie, zasady płodozmianu są logiczne i łatwe do zapamiętania. Wystarczy trzymać się kilku podstawowych reguł:

Zasada #1: Krewniacy trzymają się z daleka! (Nie sadź roślin z tej samej rodziny po sobie)

To najważniejsza zasada, zapamiętaj ją dobrze! Rośliny z tej samej rodziny botanicznej często chorują na to samo i są przysmakiem tych samych szkodników. Sadzenie ich rok po roku w tym samym miejscu to jak zaproszenie dla problemów. Dlatego ZAWSZE robimy przerwę! Zanim np. kapusta wróci na tę samą grządkę, powinny minąć co najmniej 3-4 lata.

Ściągawka z popularnych rodzin:

• Kapustowate: Kapusty, kalafior, brokuł, jarmuż, kalarepa, brukselka, rzodkiewka, rzepa.
• Psiankowate: Pomidor, papryka, ziemniak, bakłażan.
• Baldaszkowate: Marchew, pietruszka, seler, koper, pasternak.
• Bobowate (Motylkowe): Groch, fasola, bób (te użyźniają glebę!).
• Dyniowate: Ogórek, cukinia, dynia, patison.
• Cebulowe: Cebula, czosnek, por, szczypiorek.
• Komosowate: Burak ćwikłowy, szpinak, boćwina.
• Astrowate: Sałata, cykoria.

Zasada #2: Kto ile je? (Dopasuj wymagania pokarmowe)

Warzywa mają różny apetyt. Jedne są jak nastolatki w okresie wzrostu – potrzebują mnóstwo „jedzenia” (składników pokarmowych), inne są bardziej jak na diecie. Planując płodozmian, dzielimy je na grupy:

• „Żarłoki” (wysokie wymagania): Kapustne, dyniowate, pomidory, papryka, ziemniaki, seler, por. Sadzimy je na „świeżo nawożonej” ziemi (np. rok po oborniku lub na wiosnę z dużą ilością kompostu).
• „Średnio głodni” (średnie wymagania): Marchew, pietruszka, burak, cebula, czosnek. Wystarczy im to, co zostało po „żarłokach”. Nie lubią świeżego obornika.
• „Skromni” (niskie wymagania): Sałata, szpinak, rzodkiewka, zioła. Rosną dobrze na mniej zasobnej glebie.
• „Darczyńcy” (motylkowe/bobowate): Groch, fasola, bób. Mają małe wymagania, a dodatkowo zostawiają w glebie azot dla następnych roślin.

Jak to połączyć? Najprościej: po „żarłokach” sadzimy „średnio głodnych”, potem „skromnych”, a na końcu „darczyńców”. Po „darczyńcach” ziemia jest gotowa na kolejną porcję kompostu/obornika i powrót „żarłoków”.

Zasada #3: Korzenie płytkie czy głębokie? (Dbaj o strukturę gleby)

Mniej ważna, ale warta uwagi. Sadzenie na zmianę roślin o głębokich korzeniach (marchew, pasternak) i płytkich (sałata, cebula) sprawia, że gleba jest lepiej „przewietrzona” i spulchniona na różnych poziomach.

Zasada #4: Daj ziemi odpocząć! (Przerwa w uprawie)

Jak już mówiliśmy przy rodzinach – większość warzyw nie powinna rosnąć w tym samym miejscu częściej niż co 3-4 lata. Tyle czasu potrzeba, by gleba się zregenerowała i by zmniejszyło się ryzyko nagromadzenia chorób i szkodników. Dlatego najczęściej planuje się płodozmian 3- lub 4-letni.

Trzymając się tych zasad, Twój warzywnik będzie zdrowszy i bardziej produktywny. Teraz zobaczmy, jak konkretnie pogrupować popularne warzywa.

Grupy Warzyw w Płodozmianie – Kto po Kim na Grządce?

No dobrze, znamy zasady. Ale co konkretnie posadzić po pomidorach? A co po kapuście? Żeby ułatwić Ci planowanie, pogrupujmy najpopularniejsze warzywa i zobaczmy, kto z kim może (a kto nie powinien) sąsiadować w kolejnych latach. Będziemy się kierować głównie wymaganiami pokarmowymi i rodziną botaniczną.

Grupa 1: „Żarłoki” – Ci, co lubią dobrze zjeść (Wysokie wymagania)

• Kto tu należy? Przede wszystkim kapustne (wszystkie kapusty, kalafior, brokuł, jarmuż, brukselka), dyniowate (dynia, cukinia, ogórek, patison), psiankowate (pomidor, papryka, ziemniak), a także seler i por.
• Kiedy sadzić? W pierwszym roku po solidnym nawożeniu organicznym (jesienią obornik lub wiosną dużo kompostu). Gleba musi być bogata!
• Kto był przed nimi? Najlepiej rośliny motylkowe (groch, fasola, bób), które zostawiły w glebie azot.
• Kto NIE był przed nimi? Rośliny z tej samej rodziny! Czyli nie sadzimy kapusty po kalafiorze, ani pomidora po ziemniaku.
• Kto po nich? W następnym roku na tej grządce dobrze poczują się rośliny o średnich wymaganiach.

Grupa 2: „Średnio wymagający” – Nie pogardzą resztkami (Średnie wymagania)

• Kto tu należy? Głównie warzywa korzeniowe (marchew, pietruszka, burak ćwikłowy, pasternak) oraz cebulowe (cebula, czosnek, szalotka). Czasem zalicza się tu też mniej żarłoczne kapustne jak kalarepa czy rzodkiew.
• Kiedy sadzić? W drugim roku po nawożeniu organicznym. Wykorzystają to, co zostało w ziemi po „żarłokach”. Uwaga: świeżego obornika nie lubią (np. marchew może się przez niego rozwidlać).
• Kto był przed nimi? „Żarłoki” z Grupy 1.
• Kto NIE był przed nimi? Rośliny z tej samej rodziny (np. marchew po pietruszce, cebula po porze).
• Kto po nich? Idealnie nadają się rośliny o niskich wymaganiach lub motylkowe.

Grupa 3: „Skromni” i „Darczyńcy” – Mało potrzebują, dużo dają (Niskie wymagania + Motylkowe)

• Kto tu należy? Przede wszystkim rośliny motylkowe/bobowate (groch, fasola, bób) – pamiętaj, one wzbogacają glebę w azot! A także sałata, szpinak, roszponka, koper, większość ziół jednorocznych.
• Kiedy sadzić? W trzecim (lub czwartym) roku cyklu, gdy gleba jest już nieco „zmęczona”.
• Kto był przed nimi? Rośliny o średnich wymaganiach (korzeniowe, cebulowe).
• Kto NIE był przed nimi? Staraj się nie sadzić motylkowych po motylkowych, choć są mniej wrażliwe na to niż inne rodziny.
• Kto po nich? Po tej grupie (zwłaszcza po motylkowych) gleba jest świetnie przygotowana na powrót „żarłoków” z Grupy 1 (po dodaniu świeżej porcji kompostu/obornika).

Prosty przykład 3-letniej rotacji:

Rok	Grządka 1	Grządka 2	Grządka 3
Rok 1	Kapusta, Pomidor (Wysokie)	Marchew, Cebula (Średnie)	Fasola, Sałata (Niskie/Motylkowe)
Rok 2	Fasola, Sałata (Niskie/Motylk.)	Kapusta, Pomidor (Wysokie)	Marchew, Cebula (Średnie)
Rok 3	Marchew, Cebula (Średnie)	Fasola, Sałata (Niskie/Motylk.)	Kapusta, Pomidor (Wysokie)
Rok 4	Zaczynamy od nowa (jak Rok 1)	Zaczynamy od nowa (jak Rok 1)	Zaczynamy od nowa (jak Rok 1)

Pamiętaj: To tylko schemat. Dostosuj go do swoich potrzeb i warzyw, które lubisz. Najważniejsze: nie sadź tych samych rodzin po sobie i rotuj wymaganiami pokarmowymi. Zapisuj, co gdzie rosło – to bardzo pomaga!

Planowanie Płodozmianu Krok po Kroku – Stwórz Swój Własny Cykl

Teoria opanowana? Świetnie! Teraz czas na najciekawszą część – przełożenie zasad płodozmianu na Twój własny ogródek. Stworzenie planu płodozmianu może wydawać się skomplikowane, ale wystarczy kartka papieru, ołówek i chwila zastanowienia. Pokażemy Ci, jak zaplanować płodozmian w kilku prostych krokach.

Krok 1: Podziel warzywnik na kwatery

Najprostszym sposobem na wdrożenie płodozmianu jest podzielenie dostępnej przestrzeni na równe (lub w miarę równe) części, zwane kwaterami. Najczęściej stosuje się podział na 3 lub 4 kwatery, co odpowiada 3- lub 4-letniemu cyklowi rotacji. Jeśli masz kilka podwyższonych grządek lub skrzyń, każda z nich może stanowić osobną kwaterę.

Pamiętasz plan swojego warzywnika, który tworzyłeś, czytając nasz przewodnik ’Jak założyć warzywnik?’ Wykorzystaj go teraz! Jeśli go nie masz, narysuj prosty szkic swojego warzywnika z zaznaczonymi grządkami. Następnie podziel całość na 3 lub 4 logiczne części.

Krok 2: Przypisz grupy warzyw do kwater (Rok 1)

Teraz do każdej kwatery przypisz jedną z grup warzyw, które omówiliśmy w poprzednim rozdziale (najczęściej według wymagań pokarmowych).

Przykład dla płodozmianu 4-letniego:

• Kwatera 1: Rośliny o wysokich wymaganiach (np. kapusta, pomidor, dynia) – tutaj jesienią zastosowałeś obornik lub wiosną dajesz dużo kompostu.
• Kwatera 2: Rośliny o średnich wymaganiach (np. marchew, cebula, burak).
• Kwatera 3: Rośliny o niskich wymaganiach (np. sałata, szpinak, zioła).
• Kwatera 4: Rośliny motylkowe/bobowate (np. groch, fasola, bób).

Przykład dla płodozmianu 3-letniego:

• Kwatera 1: Wysokie wymagania.
• Kwatera 2: Średnie wymagania.
• Kwatera 3: Niskie wymagania + Motylkowe (można je połączyć lub uprawiać jako poplon po warzywach o niskich wymaganiach).

Krok 3: Zaplanuj rotację na kolejne lata

To sedno płodozmianu! W kolejnych latach grupy warzyw będą „wędrować” po kwaterach w ustalonej kolejności. Najprostsza metoda to przesuwanie ich co roku o jedną kwaterę zgodnie z ruchem wskazówek zegara (lub przeciwnie – ważne, by trzymać się jednego kierunku).

Schemat rotacji 4-letniej:

• Rok 1: K1-Wysokie, K2-Średnie, K3-Niskie, K4-Motylkowe
• Rok 2: K1-Motylkowe, K2-Wysokie, K3-Średnie, K4-Niskie
• Rok 3: K1-Niskie, K2-Motylkowe, K3-Wysokie, K4-Średnie
• Rok 4: K1-Średnie, K2-Niskie, K3-Motylkowe, K4-Wysokie
• Rok 5: Cykl zaczyna się od nowa (jak w Roku 1).

Schemat rotacji 3-letniej:

• Rok 1: K1-Wysokie, K2-Średnie, K3-Niskie/Motylkowe
• Rok 2: K1-Niskie/Motylkowe, K2-Wysokie, K3-Średnie
• Rok 3: K1-Średnie, K2-Niskie/Motylkowe, K3-Wysokie
• Rok 4: Cykl zaczyna się od nowa.

Krok 4: Narysuj i zapisz swój plan!

Aby nie pogubić się w kolejnych latach, koniecznie narysuj schemat swojego warzywnika z podziałem na kwatery i zapisz, co gdzie rosło w danym roku. Możesz prowadzić prosty notatnik ogrodniczy lub arkusz kalkulacyjny. To bezcenne narzędzie do planowania przyszłych nasadzeń!

Pomysły na Obrazki/Grafiki:

• [Obrazek prostego schematu warzywnika podzielonego na 4 kwatery z przypisanymi grupami warzyw na Rok 1.]
• [Grafika ilustrująca 4-letni cykl rotacji warzyw między kwaterami (np. ze strzałkami pokazującymi ruch).]

A co z roślinami wieloletnimi?

Warzywa wieloletnie (np. rabarbar, szparagi), truskawki (które zwykle owocują przez 2-3 lata w jednym miejscu) czy zioła wieloletnie (lubczyk, mięta, tymianek) nie pasują do ścisłej rotacji rocznej. Najlepiej wyznaczyć dla nich osobną, stałą grządkę poza głównym systemem kwater płodozmianowych.

Stworzenie takiego planu może zająć chwilę, ale gwarantujemy – Twój ogród Ci za to podziękuje! Regularna rotacja upraw to najlepszy sposób na utrzymanie zdrowej gleby i obfitych plonów przez wiele lat.

Słowa Kluczowe: plan płodozmianu, jak zaplanować płodozmian, płodozmian 4-letni, płodozmian 3-letni, kwatery w warzywniku, schemat płodozmianu, płodozmian na działce, notatnik ogrodniczy, rośliny wieloletnie w płodozmianie.

Płodozmian w Małym Ogrodzie i na Balkonie – Czy To Wykonalne?

„Wszystko pięknie,” – myślisz sobie – „ale mój warzywnik to tylko dwie skrzynki na balkonie / mała grządka przy domu. Jak tu stosować skomplikowane rotacje na 4 kwatery?”. Spokojnie, nawet w ograniczonej przestrzeni można i warto myśleć o zasadach płodozmianu! Oczywiście, ścisłe trzymanie się schematu kwaterowego może być niemożliwe, ale istnieją alternatywne strategie dla posiadaczy małych warzywników i upraw pojemnikowych.

• Uproszczona rotacja: Nawet jeśli masz tylko dwie lub trzy grządki/skrzynie, staraj się nie sadzić roślin z tej samej rodziny w tym samym miejscu co roku. Jeśli w jednej skrzyni miałeś pomidory (psiankowate), w kolejnym roku posadź tam np. fasolkę (motylkowe) lub sałatę (astrowate). To już lepsze niż brak rotacji! Zapisuj, co gdzie rosło, by łatwiej planować.
• Regularna wymiana podłoża: To kluczowa sprawa w uprawie warzyw w pojemnikach. Ponieważ objętość ziemi jest ograniczona, szybciej się ona wyjaławia i mogą się w niej gromadzić patogeny. Dlatego co roku, przed rozpoczęciem nowego sezonu, warto wymienić przynajmniej górną warstwę ziemi w donicach i skrzyniach, a co 2-3 lata najlepiej wymienić całe podłoże na świeże, żyzne (np. dobrej jakości ziemię do warzyw zmieszaną z kompostem). To częściowo niweluje potrzebę ścisłego płodozmianu.
• Moc kompostu: Regularne dodawanie kompostu do skrzyń i donic (np. wiosną przed sadzeniem i ewentualnie w trakcie sezonu jako ściółkę) jest niezwykle ważne w małych uprawach. Kompost nie tylko dostarcza składników odżywczych, ale też poprawia strukturę gleby i wprowadza pożyteczne mikroorganizmy, które pomagają utrzymać jej zdrowie.
• Uprawa współrzędna (Companion Planting): W małych ogródkach warto szczególnie skupić się na dobrym sąsiedztwie roślin. Sadzenie obok siebie gatunków, które wzajemnie na siebie korzystnie wpływają (np. odstraszają szkodniki, poprawiają smak), może pomóc w utrzymaniu zdrowia roślin, nawet jeśli rotacja jest ograniczona. (To temat na osobny artykuł, ale warto o tym pamiętać!).
• Wybór odmian odpornych: Szukaj odmian warzyw (zwłaszcza tych, które planujesz uprawiać częściej, np. pomidorów koktajlowych na balkonie) oznaczonych jako odporne na popularne choroby (np. zarazę ziemniaka). To zwiększa szansę na sukces w trudniejszych warunkach.
• Rośliny szybkorosnące i poplony: W małych przestrzeniach często uprawiamy rośliny o krótkim okresie wegetacji (rzodkiewka, sałata, szpinak). To daje możliwość częstszych zmian w obrębie jednego sezonu. Po zbiorze jednego warzywa możesz posiać w tym miejscu coś z innej rodziny jako poplon.

Podsumowując, płodozmian w skrzyniach czy na balkonie jest trudniejszy do ścisłego wdrożenia, ale stosując powyższe strategie – zwłaszcza regularną wymianę ziemi, kompostowanie i unikanie sadzenia tych samych rodzin rok po roku w tym samym pojemniku – możesz znacząco poprawić zdrowie swoich roślin i jakość plonów.

Podsumowanie: Płodozmian – Inwestycja w Przyszłość Twojego Ogrodu

Dotarliśmy do końca naszej podróży po świecie płodozmianu! Mam nadzieję, że teraz widzisz, iż ta technika to nie tajemna wiedza dla wtajemniczonych, ale logiczne i niezwykle praktyczne narzędzie mądrego ogrodnika. Stosowanie płodozmianu to najlepszy sposób, by zapewnić Twoim roślinom zdrowe warzywa, a glebie długotrwałą żyzność i dobrą kondycję.

Krótko przypomnijmy: dzięki rotacji upraw unikasz jednostronnego wyjaławiania gleby, ograniczasz występowanie chorób i szkodników bez użycia chemii, a Twoje warzywa lepiej wykorzystują dostępne składniki pokarmowe. To wszystko przekłada się na obfitsze i smaczniejsze plony!

Pamiętaj, że kluczem jest planowanie ogrodu i świadome następstwo upraw. Nawet jeśli zaczynasz od prostego podziału na 3-4 grupy i zapisywania, co gdzie rosło, robisz ogromny krok w kierunku bardziej zrównoważonej i efektywnej uprawy. Nie zniechęcaj się, jeśli na początku wydaje się to skomplikowane – z każdym sezonem będzie łatwiej!

Traktuj płodozmian jako inwestycję w przyszłość Twojego warzywnika. Dbając o glebę dzisiaj, zapewniasz sobie radość ze zbiorów przez wiele kolejnych lat. Powodzenia w planowaniu i samych sukcesów w uprawie!

FAQ – Najczęściej Zadawane Pytania

Masz jeszcze jakieś pytania dotyczące płodozmianu? To świetnie! Oto odpowiedzi na kilka często pojawiających się wątpliwości:

Co ile lat trzeba zmieniać miejsce uprawy danej grupy warzyw?

Generalna zasada mówi, że rośliny z tej samej rodziny botanicznej nie powinny wracać na to samo stanowisko (grządkę, kwaterę) częściej niż co 3-4 lata. Taka przerwa pozwala ograniczyć gromadzenie się w glebie specyficznych dla danej rodziny chorób i szkodników oraz zapobiega jednostronnemu wyczerpywaniu składników pokarmowych. Dlatego najpopularniejsze są płodozmiany 3- lub 4-letnie.

Co zrobić, jeśli mam tylko dwie grządki? Czy płodozmian ma sens?

Jak najbardziej! Nawet przy dwóch grządkach warto stosować uproszczoną rotację. Kluczowe jest, aby nie sadzić roślin z tej samej rodziny rok po roku na tej samej grządce. Możesz np. w jednym roku na jednej grządce posadzić warzywa o wysokich wymaganiach (np. pomidory), a na drugiej o niskich/średnich (np. sałatę i marchew). W kolejnym roku zamieniasz je miejscami. Dodatkowo, w tak małym warzywniku bardzo ważne jest regularne wzbogacanie gleby kompostem i ewentualnie częściowa wymiana podłoża co kilka lat.

Czy muszę stosować płodozmian, jeśli co roku daję dużo kompostu?

Regularne stosowanie kompostu jest absolutnie kluczowe dla zdrowia gleby i dostarcza wielu składników odżywczych, ale nie zastępuje w pełni korzyści płynących z płodozmianu. Kompost świetnie poprawia żyzność i strukturę gleby, ale nie rozwiązuje problemu gromadzenia się specyficznych dla danej rodziny chorób i szkodników. Nawet przy obfitym kompostowaniu, uprawa tych samych roślin w tym samym miejscu przez wiele lat zwiększa ryzyko wystąpienia problemów zdrowotnych. Dlatego najlepiej łączyć obie praktyki: regularnie dodawać kompost ORAZ stosować płodozmian (choćby uproszczony).